طریقت کبرویهاز سلسله‌های مهم تصوف که زمانی در ایران رایج بود کبرویه است. این سلسله منسوب به شیخ نجم‌الدین کبری (شهادت در ۶۱۸) است. ۱ - مناطق رونق کبرویهکبرویه در زمان حمله مغول، خصوصاً در مشرق ایران، رونق فراوان داشت و مشایخ آن در عهد خوارزمشاهیان و ایلخانان ، از خراسان و ماوراءالنهر تا شام و آسیای صغیر ، در نشر و ترویج این طریقت کوشیدند. [۱]
عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۸۱، تهران ۱۳۶۲ ش،.
۲ - شخصیت‌های مهم کبرویه۲.۱ - ناشران کبرویهاز جمله ناشران سلسله کبرویه: شیخ مجدالدین بغدادی خوارزمی که در زمان نجم‌الدین کبری کشته شد (۶۰۷)، سیف‌الدین باخرزی (متوفی ۶۵۹) در بخارا ، رضی‌الدین لالا (متوفی اوایل سده هفتم) در خراسان، و سعدالدین حمویه (متوفی ۶۴۹) در خراسان و شام می‌باشند. [۲]
عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۹۸، تهران ۱۳۶۲ ش،.
۲.۲ - دیگر شخصیتهابرخی دیگر از شخصیت‌های مهم این سلسله عبارت‌اند از: شیخ نجم‌الدین رازی (متوفی ۶۵۴) مشهور به دایه ، مؤلف کتاب مشهور مرصادالعباد ؛ عزیزالدین نسفی (متوفی بین سال‌های ۶۸۰ تا ۶۹۹) صاحب انسان کامل ؛ بهاءالدین محمد ولد ، پدر مولوی ؛ شیخ نورالدین عبدالرحمان اسفراینی (متوفی ۶۹۵)؛ شیخ علاءالدوله سمنانی (متوفی ۷۳۶)؛ و امیر سیدعلی همدانی معروف به علی ثانی (متوفی ۷۸۶). [۳]
عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۹۸، تهران ۱۳۶۲ ش،.
[۴]
عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۱۰۵، تهران ۱۳۶۲ ش،.
[۵]
عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۱۶۹، تهران ۱۳۶۲ ش،.
[۶]
رجبعلی لباف خانیکی، «کبرویه جوین»، ج۱، ص۲۵۱، در مجموع مقالات همایش علمی ـ بین المللی بزرگداشت شیخ نجم الدین کبری، (عشق آباد) : رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری.
۳ - تشیع کبرویهنکته مهم و اصلی در باره سلسله کبرویه این است که خلفای آن غالباً به تشیع منسوب یا مربوط شده‌اند، [۷]
عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۶۲ ش،.
از جمله در یکی از آثار سعدالدین حمویه [۸]
محمد بن مید سعدالدین حمویه، المصباح فی التصوف، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش.
به پیوند ولایت و نبوت اشاره شده و مرید وی، نسفی ، [۹]
عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۲۰ـ۳۲۱، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
از سعدالدین حمویه نقل کرده است که نام ولیّ در امت محمد منحصر به دوازده تن است و ولیّ آخر که ولیّ دوازدهم باشد، خاتم اولیاست و مهدی و صاحب زمان نام اوست.علاءالدوله سمنانی نیز فضائل اهل‌بیت علیهم‌السلام را نقل و آنان را ستوده [۱۰]
احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی، چهل مجلس، ج۱، ص۲۲۳، یا، رساله اقبالیه، تحریر امیر اقبالشاه بن سابق سجستانی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۶ ش.
و در کتاب مناظرالمحاضر للمناظر الحاضر که منسوب به اوست، در شرح واقعه غدیرخم و اثبات وصایت علی علیه‌السلام و توصیف شیعه واقعی و تمایز آن از شیعه‌نما بحث می‌کند و شیعه واقعی علی علیه‌السلام را صوفیه می‌داند. [۱۱]
احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی، مناظرالمحاضر للمناظرالحاضر، ج۱، ص۱۳۰، چاپ حسین حیدرخانی مشتاقعلی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۱۲]
احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی، مناظرالمحاضر للمناظرالحاضر، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۶۱، چاپ حسین حیدرخانی مشتاقعلی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴ - شاخه‌های کبرویهسلسله کبرویه در زمان جانشین میر سید علی همدانی، یعنی خواجه اسحاق خَتَلانی (مقتول در ۸۲۶)، دارای انشعاباتی شد؛ در میان دو تن از مدعیان جانشینی، یعنی سیدمحمد نوربخش (متوفی ۸۶۹) و سیدعبداللّه برزش آبادی (متوفی ح۸۹۰)، اختلاف افتاد و گروهی به نام نوربخشیه طرفدار سیدمحمد نوربخش، و گروهی نیز طرفدار برزش‌آبادی شدند. [۱۳]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علی‌شاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۳۴۴، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸).
شعبه برزش‌آبادی بتدریج ذهبیه خوانده شد، [۱۴]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علی‌شاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۳۴۴، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸).
گرچه در بستان السیاحة [۱۵]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۲۹۲، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی تا).
آمده که مدت‌های زیاد نیست که نام ذهبیه را بر این سلسله نهاده‌اند و گویا به صد سال نرسیده است.بدین ترتیب، سلسله نوربخشیه و ذهبیه استمرار سلسله کبرویه و منشعب از آن است. ۵ - فهرست منابع(۱) عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲) محمد بن مید سعدالدین حمویه، المصباح فی التصوف، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۳) رجبعلی لباف خانیکی، «کبرویه جوین»، در مجموع مقالات همایش علمی ـ بین المللی بزرگداشت شیخ نجم الدین کبری، (عشق آباد) : رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری. (۴) عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. (۵) احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی، چهل مجلس، یا، رساله اقبالیه، تحریر امیر اقبالشاه بن سابق سجستانی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۶) احمد بن محمد علاءالدولة سمنانی، مناظرالمحاضر للمناظرالحاضر، چاپ حسین حیدرخانی مشتاقعلی، تهران ۱۳۷۱ ش. (۷) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علی‌شاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (۱۳۱۸). (۸) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی تا). ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف»، شماره۳۵۸۶. |